Κύτταρα, έργα τέχνης και εξέλιξη: μια ατελής απόπειρα απολογητικής

Αντώνιος Παπαγιάννης*

Κρατώ στα χέρια μου ένα μεγάλο σύγχρονο σύγγραμμα ανατομικής και διαβάζω την αναλυτική περιγραφή της μικροσκοπικής δομής των αισθητηρίων οργάνων, που μόνο γενικά και αόριστα θυμόμουν από τις φοιτητικές μου μέρες, και που τόσο έχει αναθεωρηθεί σε βάθος και πλάτος στις δεκαετίες που πέρασαν από τότε. Τα μεγέθη είναι, στην κυριολεξία, ασύλληπτα (το δέκατο του χιλιοστού και του γραμμαρίου θεωρούνται ‘μεγάλα’ όταν περιγράφουμε π.χ. το πάχος του αμφιβληστροειδούς ή τα οστάρια του αυτιού). Η συναρμογή και η αρμονική σύμπραξη των μικροσκοπικών αυτών δομών είναι θαυμαστή, αν σκεφθεί κανείς ότι, μαζί με μύριες άλλες, λειτουργούν αδιάλειπτα και χωρίς να αντιλαμβανόμαστε καν την ύπαρξή τους για μια ολόκληρη ζωή. Μόνο όταν κάτι χαλάσει συνειδητοποιούμε ότι υπήρχε και δούλευε για μας. 

Κι ωστόσο, με τα μέτρα της βιολογίας καθένα από τα όργανα αυτά είναι ένας ‘μακρόκοσμος’, μια και περικλείει ένα τεράστιο σύνολο εξειδικευμένων κυττάρων, που κι εκείνα αποτελούνται από πολυάριθμα δικά τους όργανα, κι εκείνα από μακρομόρια, κι εκείνα πάλι από μικρότερα μόρια, άτομα και υποατομικά σωματίδια. Διαβάζω κάπου αλλού [1] ότι μόνο στον εγκέφαλο εκτελούνται περίπου πέντε τρισεκατομμύρια (12 μηδενικά) χημικές αντιδράσεις κάθε δευτερόλεπτο. Ο νους έχει προ πολλού σηκώσει τα χέρια στην προσπάθεια να τις υπολογίσει. Όσο κι αν η τάση της σύγχρονης ιατρικής έρευνας είναι να κατεβαίνει σε μοριακό επίπεδο, λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να παρακολουθούν και να ‘συλλαμβάνουν’ νοητικά τις νέες ανακαλύψεις που ανακοινώνονται κάθε μέρα. Ωστόσο, ακόμη κι όταν ξετυλίγουμε στις λεπτομέρειές της μιαν άκρη του βιολογικού ‘παζλ’, μοιάζουμε με τον άνθρωπο που έχοντας δει ένα μόνο πράσινο φύλλο νομίζει ότι γνώρισε ολόκληρο το αχανές τροπικό δάσος που εκτείνεται μπροστά του. Και η αναλογία είναι πολύ φτωχή, αν σκεφθούμε ότι ο συνολικός αριθμός ατόμων που αποτελεί το ανθρώπινο σώμα υπολογίζεται σε 7 οκτάκις (27 μηδενικά) εκατομμύρια! Σαν να μην έφταναν όλα αυτά τα εντυπωσιακά νούμερα, ας αναλογισθούμε ότι η μάζα κάθε ατόμου είναι συγκεντρωμένη στον πυρήνα του, ενώ το κενό που μεσολαβεί ανάμεσα στον πυρήνα και τα ηλεκτρόνια γύρω του είναι δυσανάλογα τεράστιο: η αναλογία μεγέθους του πυρήνα προς το όλο άτομο είναι εκείνη μιας μύγας μέσα σε έναν καθεδρικό ναό. Λέγεται ότι αν εξαλειφόταν όλος ο κενός ατομικός χώρος, το σώμα μας θα μπορούσε να χωρέσει σε έναν κύβο με ακμή μικρότερη από 0,002 εκατοστόμετρα [2]. Το ‘κερασάκι’; Όλα αυτά τα άτομα ΔΕΝ έρχονται ποτέ σε επαφή μεταξύ τους, αλλά κρατιούνται σε απόσταση (και συγχρόνως ‘συνέχονται’) από τις ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους, και είναι ασύλληπτα ισχυρότερες από τη γνωστή μας βαρύτητα που μας κρατεί πάνω στη γη. 

Για να γίνουν γνωστά όλα αυτά τα δεδομένα στις λεπτομέρειές τους χρειάστηκαν αιώνες, ενώ στην εποχή μας οι ανακαλύψεις έρχονται με όλο και πιο γρήγορο ρυθμό. Μια ιδέα για το γεγονός αυτό παίρνουμε από την έκταση της βιβλιογραφίας που συνοδεύει ένα ιατρικό βιβλίο. Για παράδειγμα, οι 1400 σελίδες κειμένου ενός κλασικού επιστημονικού συγγράμματος (Gray’s Anatomy) συνοδεύονται από εβδομήντα πυκνογραμμένες σελίδες βιβλιογραφικές παραπομπές (πάνω από 5000 στο σύνολό τους), ενώ καθεμία από τις πηγές αυτές έχει υποχρεωτικά τη δική της βιβλιογραφία, και ούτω καθεξής. Τίποτε δεν στέκει αυτοδύναμο στην επιστημονική γνώση, όπως και τίποτε δεν υπάρχει αυτόνομο και ανεξάρτητο μέσα στο βιολογικό σώμα. Για να θυμηθούμε κάτι από τους παλαιοτέρους, ο Ισαάκ Νεύτων έλεγε ότι «αν βλέπω λίγο πιο μακριά, αυτό γίνεται διότι πατώ πάνω σε ώμους γιγάντων», εννοώντας τους προγενεστέρους του επιστήμονες και σοφούς. Η φράση του είναι δανεισμένη από έναν Άγγλο στοχαστή του 12^ου αιώνα, τον John of Salisbury, που έγραφε στο ‘Μεταλογικόν’ του: «Είμαστε σαν νάνοι που καθόμαστε πάνω στους ώμους γιγάντων. Βλέπουμε περισσότερα, και πιο μακριά από εκείνους, όχι διότι η όρασή μας είναι ανώτερη ή διότι είμαστε ψηλότεροι από εκείνους, αλλά διότι εκείνοι μας σηκώνουν, και με το δικό τους μεγάλο ανάστημα προσθέτουν στο δικό μας» [3].   

Η μετάβαση από ένα στάδιο γνώσης σε άλλο δεν έγινε τυχαία. Υπήρξαν βέβαια πολλές περιπτώσεις ανεξάρτητης ταυτόχρονης παρατήρησης διαφόρων φαινομένων από διαφορετικούς επιστήμονες, αλλά αυτές είναι εξαιρέσεις μέσα στο ιστορικό σύνολο. Το οικοδόμημα της γνώσης έγινε με αναλυτική εκτίμηση των προηγουμένων δεδομένων και σχηματισμό υποθέσεων για τα επόμενα λογικά βήματα, που στη συνέχεια επιχειρήθηκαν με προσεκτικά σχεδιασμένα πειράματα και μελέτες. Σε πολλά σημεία το νήμα της σκέψης οδηγούσε σε αδιέξοδο και έπρεπε να εγκαταλειφθεί, για να πιάσουν οι ερευνητές κάποιο άλλο και να βγουν από τον λαβύρινθο (ή, πιο συχνά, για να προχωρήσουν βαθύτερα σ’ αυτόν). Ωστόσο, θα ακουγόταν τελείως παράλογο αν κανείς ισχυριζόταν ότι όλες αυτές οι επιμέρους γνώσεις αποτελούν προϊόν μιας απόλυτα τυχαίας εξέλιξης στη σκέψη, χωρίς κανενός είδους σχεδιασμό και επιμέλεια.

Τότε όμως γιατί η εξέλιξη στον φυσικό κόσμο (που λογικά κανείς δεν αρνείται) δεν θα πρέπει να υπακούει σε κάποιο οδηγό πρόσταγμα ή σχέδιο; Ας επιχειρήσουμε να εισαγάγουμε λίγα μαθηματικά στη συζήτηση, όσα επιτρέπουν οι περιορισμένες γνώσεις μας. Το πλήθος των πιθανών διατάξεων ενός αριθμού αντικειμένων Ν ισούται με το Ν! (Ν παραγοντικό), που σημαίνει πολλαπλασιασμό μεταξύ τους όλων των ακεραίων αριθμών από το 1 ως το Ν (π.χ. τρία αντικείμενα μπορούν να τοποθετηθούν στη σειρά με 6 διαφορετικούς τρόπους, δηλ. 1x2x3 = 6). Αν τα αντικείμενά μας γίνουν 10, οι πιθανές διατάξεις έχουν ήδη φθάσει τον αριθμό 3.628.800. Αν θεωρήσουμε ότι τα κύτταρα του ανθρωπίνου σώματος (ας δεχθούμε έναν μέσο αριθμό περίπου 75 τρισεκατομμύρια) θα έπρεπε να τοποθετηθούν σε γραμμική σειρά, οι πιθανές διατάξεις που θα σχηματίζονταν θα ισούνταν με (75x10¹²)!, έναν αριθμό ουσιαστικά αδύνατο να υπολογισθεί ή να καταγραφεί (μπορούμε άνετα να τον βαφτίσουμε ‘άπειρο’, χωρίς, πιστεύω, να μπορούμε να συλλάβουμε τι ακριβώς είναι αυτό). Για να κάνουμε τα πράγματα ακόμη πιο σύνθετα, ας σκεφθούμε ότι η διάταξη των κυττάρων στο ανθρώπινο σώμα δεν είναι γραμμική, αλλά απαρτίζει ένα πολυδιάστατο σύνολο με αμέτρητες δομικές λεπτομέρειες και αλληλεξαρτήσεις που διασφαλίζουν την λειτουργική του επάρκεια και ακεραιότητα. Οι πιθανότητες να επιτευχθεί τυχαία αυτή η μία και συγκεκριμένη διάταξη όλων αυτών των κυττάρων (χωρίς να μιλήσουμε καθόλου για τα επιμέρους οργανίδια, μακρομόρια και άτομά τους—βλέπε παραπάνω) με το αποτέλεσμα που βλέπουμε είναι μία στο άπειρο, δηλαδή μηδέν. Κι αυτός ο τελείως χονδροειδής υπολογισμός αναφέρεται σε ένα μόνο από τα πάμπολλα είδη ζώων και φυτών που υπάρχουν (ή υπήρξαν) ποτέ στη γη. Ακόμη και με όλους αυτούς τους περιοριστικούς όρους, το μαθηματικό συμπέρασμα μας αφήνει άναυδους (αντίστροφα βέβαια, εφόσον δεχθούμε την ύπαρξη νοήμονος σχεδίου [intelligent design] στην εξέλιξη, ο Νους που σχεδίασε και κατευθύνει την όλη διαδικασία δεν μπορεί παρά να είναι Άπειρος). 

Ας αλλάξουμε χώρο. Παρακολουθώ κατά καιρούς κάποια ωραία βίντεο που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο και αναφέρονται στην μαθηματική αρμονία που παρατηρείται στη φύση, στα λουλούδια, τους κρυστάλλους, τα φτερά των λεπιδοπτέρων, τις τροχιές των πλανητών, τα κελύφη των οστράκων. Πανέμορφα από μόνα τους, βάζουν τον θεατή σε σκέψεις, πράγμα που φαίνεται από τα πολλά και ποικίλα σχόλια που ακολουθούν. Μερικά είναι απλώς θαυμαστικά, άλλα κάνουν την προέκταση από την κτίση στον Κτίσαντα, βλέποντας μέσα στην ομορφιά και τη συμμετρία το σχεδιαστικό ‘χέρι’ του Δημιουργού. Άλλα πάλι, από αντίδραση στα προηγούμενα, επιχειρηματολογούν ότι η ομορφιά από μόνη της δεν συνεπάγεται την ύπαρξη κάποιου ‘νοήμονος σχεδίου’ και ότι είναι λογικό λάθος να βγάζει κανείς τέτοια συμπεράσματα. Συχνά ακολουθεί πόλωση, με κάποιους σχολιαστές μάλιστα να καταφεύγουν σε ύβρεις και χυδαιότητες έναντι των άλλων.

Πράγμα που τελικά σημαίνει ότι ο βαθμός κατανόησης και αντίληψης, αποδοχής ή απόρριψης, πίστης ή απιστίας, βρίσκεται στο μάτι, τον νου και την καρδιά του θεατή. Για παράδειγμα, πολλοί μπορεί να ακούσουν το ίδιο κομμάτι συμφωνικής μουσικής. Κάποιοι θα σπεύσουν να αλλάξουν σταθμό, άλλοι θα θαυμάσουν την τεχνική εκτέλεση, μερικοί θα σκεφθούν πόσο ευφυής και εμπνευσμένος ήταν ο Μπαχ ή ο Μπετόβεν που έγραψε τη συγκεκριμένη μουσική. Πάμπολλοι επισκέπτες του Λούβρου στέκονται μπροστά στη ‘Μόνα Λίζα’. Κάποιοι απλώς την φωτογραφίζουν και την καταγράφουν στις ταξιδιωτικές τους αναμνήσεις, άλλοι θαυμάζουν την τεχνοτροπία της, τα χρώματα, το μυστήριο χαμόγελο της μορφής της, μερικοί πλέκουν απίθανες θεωρίες και μυθιστορίες για το κρυμμένο νόημά του, και κάποιοι άλλοι δίνουν τα εύσημα στον Λεονάρδο ντα Βίντσι που μας άφησε ένα τόσο περίτεχνο και αινιγματικό έργο. 

Δεν είμαι ειδικός στην τέχνη και δεν πολυκαταλαβαίνω τη σύγχρονη ζωγραφική. Ωστόσο, πριν από αρκετά χρόνια επισκέφθηκα το πολύ πλούσιο ‘Μουσείο Πικάσσο’ στη Βαρκελώνη. Η μεγάλη συλλογή των έργων εκτίθεται με χρονολογική σειρά, κι έτσι ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει την πορεία της τέχνης του ζωγράφου και την προοδευτική εξέλιξη του ιδιαίτερου στυλ του. Εξέλιξη είπα; Και βέβαια. Έτσι ονομάζουμε την διαρκή μεταβολή οποιουδήποτε σώματος ή κατάστασης με τον χρόνο μέσα στον κόσμο που ζούμε. Μόνο που η εξέλιξη της τέχνης είχε ως βασική κινητήρια δύναμη την προσωπική επιλογή του καλλιτέχνη σε κάθε της βήμα και όχι το αν π.χ. άλλαζαν τα υλικά μέσα (χαρτί, μολύβια, χρώματα) που χρησιμοποιούσε ή αν ζωγράφιζε στη Βαρκελώνη ή το Παρίσι. 

Το ίδιο γίνεται και με τον κόσμο που μας περιβάλλει. Φυσικό φαινόμενο για πολλούς (ό,τι κι αν η λέξη ‘φυσικό’ μπορεί να σημαίνει), προϊόν μαθηματικών εξισώσεων ή φυσικοχημικών τύπων για άλλους, έργο τέχνης για κάποιους τρίτους, αριστουργηματικό αποτύπωμα ενός Θεού Δημιουργού για άλλους. Δύσκολο να προσπαθήσεις να μεταπείσεις όσους οχυρώνονται πίσω από την δική τους οπτική γωνία και αρνούνται να δεχθούν οποιεσδήποτε προεκτάσεις πέρα από το δικό τους νοητικό ‘ταμπούρι’. Ωστόσο, ας κλείσω τον συλλογισμό με μια ρητορική ερώτηση: κανείς από τους ακροατές της δεν καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η 9^η Συμφωνία απλώς ‘συνέβη’, κανείς από τους επισκέπτες του Λούβρου δεν αρνείται ότι υπήρξε δημιουργικό χέρι πίσω από τη ‘Μόνα Λίζα’, κανείς από τους ιστορικούς της τέχνης δεν ισχυρίζεται ότι η ‘μπλε περίοδος’ του Πικάσσο εξελίχθηκε σε κυβισμό αυτόματα και μόνο με το πέρασμα του χρόνου, χωρίς τη βούληση του ζωγράφου. Με ποια λογική ο άπειρος κόσμος γύρω μας (και ο πιο άπειρος κόσμος μέσα μας) απλώς,  εντελώς τυχαία και απολύτως απρογραμμάτιστα, ‘έγινε’ όπως τον βλέπουμε;   

Παραπομπές

1. Brand P and Yancey P. In His image. Zondervan, Grand Rapids 1984.

2. Clegg B. 20 amazing facts about the human body. The Observer, 27/1/2013

 http://www.guardian.co.uk/science/2013/jan/27/20-human-body-facts-science

3. Για το ιστορικό της φράσης του Νεύτωνα βλέπε την ενδιαφέρουσα ιστοσελίδα The Phrase Finder (http://www.phrases.org.uk/meanings/268025.html ).

*ιατρός - πνευμονολόγος

πηγή: Αντίφωνο

.......................................................................................

......................................................................................