Το φουτουριστικό δυστοπικό μυθιστόρημα " ΕΜΕΙΣ " του Ρώσου Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν, ενέπνευσε το "1984" του Τζορτζ Όργουελ και το "Θαυμαστός καινούργιος κόσμος" του Άλντους Χάξλεϋ

Ο Γιεβγκένι Ιβάνοβιτς Ζαμιάτιν [Λεμπεντιάν 1 Φεβρουαρίου 1884 – Παρίσι 10 Μαρτίου 1937] ήταν Ρώσος συγγραφέας, περισσότερο γνωστός για το μυθιστόρημά του Εμείς (1921), μια ιστορία δυστοπίας του μέλλοντος που επηρέασε το 1984 του Τζορτζ Όργουελ , το Anthem της Άιν Ραντ, το The Dispossessed της Ούρσουλα Λε Γκεν και, έμμεσα, τον Κουρτ Βόνεγκατ στο έργο του Ο πιανίστας.

Ο Ζαμιάτιν γεννήθηκε στο Λεμπεντιάν, διακόσια μίλια νότια της Μόσχας. 

Ο πατέρας του ήταν ρώσος ορθόδοξος ιερέας και δάσκαλος, και η μητέρα του μουσικός. Μπορεί να είχε συναισθησία καθώς απέδιδε ιδιότητες στα γράμματα και στους ήχους. 

Για τον Ζαμιάτιν το «L» ήταν χλωμό, ψυχρό και γαλάζιο. 

Σπούδασε ναυπηγός μηχανικός στην Αγία Πετρούπολη από το 1902 μέχρι το 1908, περίοδο κατά την οποία προσχώρησε στους Μπολσεβίκους.

Συνελήφθη στη διάρκεια της Ρωσικής Επανάστασης του 1905 και εξορίστηκε, αλλά επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη όπου έζησε παράνομα πριν φύγει για τη Φινλανδία το 1906 για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. 

Μετά την επιστροφή του στη Ρωσία άρχισε να γράφει λογοτεχνία επιστημονικής φαντασίας ως χόμπυ. 

Συνελήφθη και εξορίστηκε για δεύτερη φορά το 1911, αλλά αμνηστεύθηκε το 1913. Το έργο του Uyezdnoye (Μια επαρχιακή ιστορία) το 1913, που σατίριζε τη ζωή σε μια μικρή ρωσική πόλη, του έδωσε μια μικρή φήμη. Τον επόμενο χρόνο δικάστηκε για δυσφήμηση του στρατού στην ιστορία του Na Kuhlihchkakh. Συνέχισε να συνεισφέρει άρθρα σε διάφορες σοσιαλιστικές εφημερίδες.

Μετά την αποφοίτησή του ως ναυπηγός μηχανικός, εργάστηκε στο αντικείμενό του τόσο στην χώρα του όσο και στο εξωτερικό. Το 1916 τον έστειλαν στην Αγγλία για να επιβλέψει την κατασκευή ενός παγοθραυστικού στο ναυπηγεία του Walker και Wallsend ενώ ζούσε στο Newcastle upon Tyne. Εκεί έγραψε το The Islanders, σατυρίζοντας την αγγλική ζωή, και το παρακολούθημα του A Fisher of Men, που και τα δύο δημοσιεύτηκαν μετά την επιστροφή του στη Ρωσία στα τέλη του 1917.

Μετά τη ρωσική επανάσταση του 1917 ο Ζαμιάτιν εξέδωσε μερικά περιοδικά, έδωσε διαλέξεις για το γράψιμο, και δούλεψε σε ρωσικές μεταφράσεις των έργων του Τζακ Λόντον, του Ο. Χένρι, του Χ. Τζ. Γουέλς, και άλλων.

Ο Ζαμιάτιν υποστήριξε την Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά αντιτάχθηκε στο σύστημα της λογοκρισίας που εφάρμοσαν οι Μπολσεβίκοι. 

Τα έργα του υπήρξαν ολοένα και περισσότερο κριτικά για το καθεστώς. 

Με γενναιότητα δήλωσε: «Η αληθινή λογοτεχνία μπορεί μόνο να υπάρχει όταν δημιουργείται, όχι από επιμελείς και αξιόπιστους αξιωματούχους, αλλά από τρελούς, ερημίτες, αιρετικούς, ονειροπόλους, επαναστάτες και σκεπτικούς». Αυτή η στάση του δυσκόλεψε πολύ τη θέση του. 

Τελικά τα έργα του απαγορεύτηκαν και δεν του επιτράπηκε να επανεκδώσει, ιδιαίτερα μετά τη δημοσίευση του Εμείς σε ένα ρωσικό περιοδικό του εξωτερικού το 1927.

Εκτός από το Εμείς, ο Ζαμιάτιν έγραψε επίσης μια σειρά από σύντομες ιστορίες, με τη μορφή του παραμυθιού, που αποτελούσαν στην ουσία σατιρική κριτική του Κομμουνιστικού καθεστώτος στην Ρωσία, όπως η ιστορία για μια πόλη όπου ο δήμαρχός της αποφασίζει ότι για να κάνει όλους του πολίτες ευτυχισμένους θα πρέπει να τους κάνει όλους ίσους. 

Τους εξαναγκάζει όλους, του εαυτού του συμπεριλαμβανομένου, να ζουν σε έναν μεγάλο στρατώνα, μετά να ξυρίζουν τα κεφάλια τους για να είναι ίσοι με τους φαλακρούς, και τέλος να γίνουν νοητικά καθυστερημένοι προκειμένου να εξισώσει την νοημοσύνη τους προς τα κάτω. 

Η πλοκή αυτή είναι πολύ όμοια με αυτήν του The New Utopia (1891) από τον Τζέρομ Κ. Τζέρομ, τα άπαντα του οποίου είχαν δημοσιευτεί τρεις φορές στην Ρωσία πριν το 1917.

Στον Ζαμιάτιν δόθηκε τελικά η άδεια να εγκαταλείψει τη Ρωσία από τον Ιωσήφ Στάλιν το 1931, μετά από μεσολάβηση του Μαξίμ Γκόρκι. 

Εγκαταστάθηκε πάμφτωχος στο Παρίσι με τη γυναίκα του, όπου πέθανε από έμφραγμα του μυοκαρδίου το 1937. 

Στη διάρκεια την παραμονής του στην Γαλλία, εργάστηκε κυρίως με τον Ζαν Ρενουάρ, γράφοντας από κοινού το σενάριο της ταινίας του τελευταίου Les Bas-fonds. Ετάφη στην Thiais της Γαλλίας, σε ένα κοιμητήριο στην οδό Στάλινγκραντ.

Σημειώσεις

Το επίθετό του συχνά μεταφέρθηκε στα αγγλικά ως Zamiatin ή Zamjatin. Το μικρό του όνομα μερικές φορές μεταφράζεται και ως Ευγένιος.

Παραπομπές

1. «Zamyatin, Yevgeny, 1884-1937». Βιβλιονέτ. 
2. Zamyatin, Yevgeny (2006). We. Translated by Natasha Randall, Foreword by Bruce Sterling. Modern Library. ISBN9780812974621.
3. Jerome, Jerome K. (1987). «The New Utopia». Libertarian Alliance. ISBN 0 948317 39 6. 
4. Renoir, Jean (1936). «Les bas-fonds». Internet Movie Database. 

Βιβλιογραφία

• Fischer, Peter A. (Autumn 1971). «Review of The Life and Works of Evgenij Zamjatin by Alex M. Shane». Slavic and East European Journal 15 (3): 388–390.
• Myers, Alan (1993). «Zamiatin in Newcastle: The Green Wall and The Pink Ticket». The Slavonic and East European review 71 (3): 417–427.
• Shane, Alex M. (1968). The life and works of Evgenij Zamjatin. University of California Press.
• Zamiatin, Evgenii Ivanovich (1988). Selections. sostaviteli T.V. Gromova, M.O. Chudakova, avtor stati M.O. Chudakova, kommentarii Evg. Barabanova. Moskva: Kniga. ISBN5-212-00084-X. (bibrec) (bibrec)

We was first published in the USSR in this collection of Zamyatin’s works.

• Zamyatin, Yevgeny (1994). A Soviet heretic : essays. Mirra Ginsburg (editor and translator). Quartet Books Ltd.
• Zamyatin, Yevgeny (2006). We. Natasha Randall (trans.). Modern Library. ISBN 0-8129-7462-X.
• Zamyatin, Yevgeny. We
• Zamyatin, Yevgeny. Άπαντα περιλαμβανόμενης της αυτοβιογραφίας του (1929) και ένα γράμμα προς τον Στάλιν (1931)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βιογραφία του Γιεβγκένι Ζαμιάτιν
• Βιογραφία από ιστοσελίδα για τον Τζορτζ Όργουελ.
• Εγκυκλοπαίδεια Σοβιετικών συγγραφέων βιογραφία του Ζαμιάτιν
• Το Λιοντάρι πλήρες κείμενο από μια σύντομη ιστορία του Ζαμιάτιν. (1935)
• Ο Ζαμιάτιν στο Νιουκάστλ ενημερωμένα άρθρα από τον Alan Myers δημοσιευμένα στο Slavonic and East European Review.
• Τα «σκαμπανευάσματα» στην ζωή του Ζαμιάτιν σύντομη, εικονογραφημένη βιογραφία από την Tatyana Kukushkina
• Γιεβγκένι Ζαμιάτιν Spartacus εκπαιδευτική ιστοσελίδα από τον John Simkin

Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ

• (2011)Εμείς, Εξάρχεια
• (2010)Εμείς, Καινό
• (1990)Η πλημμύρα, Εκδόσεις Καστανιώτη

Συμμετοχή σε συλλογικά έργα

• (2005)Ανθολογία ρωσικού διηγήματος του μεσοπολέμου, Πλέθρον

.....................................................................................................................

.......................................................................................................................

«Αναρωτιέμαι πως είναι δυνατό οι αρχαίοι να μην έβλεπαν ότι η λογοτεχνία και η ποίησή τους ήταν εντελώς ανόητες. Η τεράστια, μεγαλειώδης δύναμη του λογοτεχνικού πάγου ξοδεύτηκε για το τίποτα. Είναι απλώς γελοίο - οποιοσδήποτε έγραψε οτιδήποτε του κατέβαινε στο κεφάλι. Είναι τόσο ανόητο και γελοίο όσο και το ότι άφηναν τον ωκεανό να χτυπάει αποβλακωμένα την ακτή, είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, ενώ τα εκατομμύρια χιλιογραμμόμετρα ενέργειας που ήταν κλειδωμένα στα κύματα δεν έκαναν τίποτ' άλλο από το να ενισχύουν τα αισθήματα των ερωτευμένων. Εμείς πήραμε το γλυκό τίποτα των κυμάτων και το μετατρέψαμε σε ηλεκτρισμό... πήραμε το τρελό, αφρισμένο τέρας και το μετατρέψαμε σε κατοικίδιο ζώο. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο δαμάσαμε και θέσαμε υπό έλεγχο την πάλαι ποτέ άγρια φύση της ποίησης. Σήμερα, η ποίηση δεν είναι πια το αναιδέστατο τραγούδι ενός αηδονιού αλλά μια κρατική υπηρεσία. Σήμερα, η ποίηση είναι χρήσιμη».

Η δυστοπία του ρώσου συγγραφέα Γιεβγκιένι Ζαμιάτιν επηρέασε τον 20ό αιώνα όσο κανένα άλλο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Το αριστούργημά του ενέπνευσε τον Τζορτζ 'Οργουελ να γράψει το 1984, επηρέασε άμεσα την Ayn Rand (Anthem), την Ursula K. Le Guin ("Ο αναρχικός των δύο κόσμων"), έμμεσα τον Kurt Vonnegur (Player Piano), καθώς και μια πληθώρα δημιουργών της 7ης τέχνης και των κόμικς. Σ' έναν γυάλινο κόσμο, όπου όλα είναι ορατά, η μαθηματική σκέψη ελέγχει απόλυτα τις ζωές των ανθρώπων. Ο D-503 είναι ο κατασκευαστής του Ολοκληρωτή του διαστημικού οχήματος που θα επιβάλει τον ευεργετικό ζυγό της λογικής στους παλμούς των αγνώστων όντων που κατοικούν σε άλλους πλανήτες και οι οποίοι ίσως να ζουν ακόμη στην πρωτόγονη κατάσταση, γνωστή και ως Ελευθερία. Το βιβλίο αυτό είναι οι σημειώσεις του, που θα ταξιδέψουν με τον Ολοκληρωτή στο διάστημα. Ο D-503 γνωρίζει όμως τον έρωτα και τα πράγματα θα πάρουν απροσδόκητη τροπή.

Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει επίμετρο για τη δυστοπία και το ρομαντισμό.

πηγή: http://www.biblionet.gr/book/162022/Zamyatin,_Yevgeny,_1884-1937/%CE%95%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CF%82

...........................................................................................................

...........................................................................................................

Τζορτζ Όργουελ -Ο Μεγάλος αδελφός και η παγκόσμια επιτήρηση

Γράφει ο Αναστάσης Βιστωνίτης  

...........................................................................

..............................................................................

Πριν από επτά δεκαετίες ο Τζορτζ Οργουελ στο αξεπέραστο μυθιστόρημά του «1984» προέβλεψε την παγκόσμια επιτήρηση μέσω της τεχνολογίας, την πολιτική καταστολή, τις ψευδείς ειδήσεις και τον έλεγχο των συνειδήσεων, φαινόμενα από τα οποία κινδυνεύουν και οι σημερινές κοινωνίες

ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  05/08/2018 05:45  στο ΒΗΜΑ

Στα τέλη του 1948 ο Τζορτζ Οργουελ, ταλαιπωρημένος από τη φυματίωση, δακτυλογραφούσε ξαπλωμένος στο κρεβάτι το τελικό κείμενο ενός μυθιστορήματος που θα κυκλοφορούσε τον επόμενο χρόνο και θα συγκλόνιζε τον κόσμο. Τίτλος του, «1984». 

Το σχεδίαζε, όπως είχε πει ο ίδιος, από το 1943, μετά τη Διάσκεψη της Τεχεράνης που διεξήχθη από τις 28 Νοεμβρίου ως την 1η Δεκεμβρίου του 1943, στην οποία συμμετείχαν ο Τσόρτσιλ, ο Στάλιν και ο Ρούζβελτ συζητώντας για το μέλλον του κόσμου μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Αλλά το μέλλον αυτό εκείνος ο οραματικός συγγραφέας το είδε πολύ διαφορετικά από τους ηγέτες των τριών υπερδυνάμεων. Δεν θα περνούσαν πολλά χρόνια και οι δυστοπικές του προβλέψεις θα επαληθεύονταν σε μεγάλο βαθμό.

Πολιτικό θρίλερ

Επτά δεκαετίες σχεδόν μετά την πρώτη του έκδοση, το «1984» εξακολουθεί να σαρώνει σε πωλήσεις παγκοσμίως. Πολλοί το θεωρούν πολιτικό μανιφέστο, αφού χρησιμοποιήθηκε (θετικά και αρνητικά) στην ιδεολογική αντιπαράθεση Αριστεράς - Δεξιάς στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. (Αλλωστε τον όρο «Ψυχρός Πόλεμος» ο Οργουελ ήταν εκείνος που τον καθιέρωσε στο δοκίμιό του «Εσείς και η ατομική βόμβα», το οποίο δημοσιεύτηκε στις 19 Οκτωβρίου 1945.) Αλλοι το εκλαμβάνουν ως πολιτικό θρίλερ και άλλοι θεωρούν ότι η επιτυχία του οφείλεται στο ότι απλώς είναι μια συγκινητική ερωτική ιστορία.

Πρόκειται ασφαλώς για πολιτικό θρίλερ, αφού ο Οργουελ, όπως έλεγε, ήθελε να γράψει ένα φανταστικό μυθιστόρημα αλλά με ρεαλιστικό τρόπο. Γι' αυτό και του χρειαζόταν μια συναρπαστική ιστορία. Ομως η τεράστια επιτυχία του βιβλίου οφείλεται στο ότι, σε αντίθεση με τα άλλα ουτοπικά ή δυστοπικά μυθιστορήματα, προέβλεπε το πώς θα ήταν ο κόσμος όχι στο μακρινό αλλά στο κοντινό μέλλον.

Μια αυτοκρατορία του φόβου

Για τον Οργουελ, ο κόσμος θα είναι μοιρασμένος σε τρεις αυτοκρατορίες το 1984, που τους δίνει τα ονόματα Ωκεανία, Ευρασία και Ανατολασία. Η υπόθεση του μυθιστορήματός εκτυλίσσεται στην Ωκεανία (πρότυπο της οποίας είναι η σταλινική Σοβιετική Ενωση) και περιλαμβάνει την Αμερική και τη Μεγάλη Βρετανία. Πρόκειται για ένα κράτος ολοκληρωτικό που βασίζεται στον φόβο, στην απέχθεια για τους ξένους και στη διαστρέβλωση ως την πλήρη αντιστροφή της πραγματικότητας βάσει των τριών συνθημάτων του: «Ο πόλεμος είναι ειρήνη», «η ελευθερία είναι σκλαβιά», «η άγνοια είναι δύναμη». 

Η Ωκεανία κυβερνάται από το κόμμα το οποίο συνίσταται από δύο κύκλους: τον εσωτερικό (των στελεχών που λαμβάνουν τις αποφάσεις και αποτελούν το 2% του πληθυσμού) και τον εξωτερικό (των υπαλλήλων που τις εφαρμόζουν και συνιστούν το 13%). Οι υπόλοιποι αποκαλούνται προλετάριοι. Αρχηγός του κόμματος είναι ο Μεγάλος Αδελφός που παίρνει μυθικές διαστάσεις, αφού μολονότι πανταχού παρών παραμένει αόρατος. Το κόμμα είναι η μόνη αλήθεια - και είναι αλάνθαστο. 

Οι τέσσερις κυριότερες υπηρεσίες της Ωκεανίας είναι το Υπουργείο της Αλήθειας, το Υπουργείο της Ειρήνης, η Αστυνομία της Σκέψης και το Υπουργείο της Αγάπης. 

Το Υπουργείο της Ειρήνης είναι στην πραγματικότητα υπουργείο πολέμου, ενώ στο Υπουργείο της Αλήθειας εργάζεται ο πρωταγωνιστής του «1984» Γουίνστον Σμιθ. 

Σε αυτό το υπουργείο ξαναγράφεται η Ιστορία σύμφωνα με τις κομματικές επιταγές, όπως και οποιοδήποτε άλλο κείμενο - ως και τα μυθιστορήματα. Καθιερώνεται το «New Speak» (η «Νέα Ομιλία» ή «Νέα Γλώσσα») και όσο περνά ο καιρός τόσο οι λέξεις λιγοστεύουν. 

Η Αστυνομία της Σκέψης παρακολουθεί το πώς σκέφτονται οι πολίτες, που δεν πρέπει να έχουν άλλη άποψη από εκείνη του κόμματος για οτιδήποτε. Ετσι, αν το κόμμα αποφασίσει ότι δύο συν δύο δεν μας κάνουν τέσσερα αλλά πέντε, αυτό είναι νόμος. Το Υπουργείο της Αγάπης είναι υπεύθυνο για την τήρηση της τάξης και τα βασανιστήρια. Οσοι διαφωνούν ή «παρεκτρέπονται» μεταφέρονται στο δωμάτιο 101 που είναι αίθουσα βασανιστηρίων.

Σε όλους τους δημόσιους χώρους υπάρχουν γιγαντοοθόνες που παρακολουθούν τους πάντες. Οθόνες υπάρχουν επίσης και στα σπίτια. Ιδιωτική ζωή επομένως δεν υφίσταται, εκτός από τις ώρες του ύπνου όπου σβήνουν τα φώτα.

Ο έρωτας είναι πολιτική πράξη

Ο υπάλληλος Γουίνστον Σμιθ όμως προσπαθεί να περισώσει ένα ποσοστό ελευθερίας, γι' αυτό και κρατά ημερολόγιο όπου γράφει αυτά που σκέφτεται ή αυτά που συνιστούν την αντικειμενική πραγματικότητα. Κάποια στιγμή συναντά μια κοπέλα, η οποία λέγεται Τζούλια, που και εκείνη σκέφτεται με τον ίδιο τρόπο. 

Θα την ερωτευτεί και οι δυο τους θα προσπαθήσουν να αντισταθούν και να συναντήσουν και άλλους διαφωνούντες.

Αλλά σε αυτή την αυτοκρατορία του απόλυτου φόβου, που βασίζεται στη λογοκρισία, στην προπαγάνδα και στην παρακολούθηση των πάντων, ακόμη και ο έρωτας είναι πολιτική πράξη, δηλαδή πράξη αντίστασης. Οι δυο τους συναντιούνται σε δημόσια μέρη όπου ανάμεσα στο πλήθος θα μπορούν να πιάσουν ο ένας το χέρι του άλλου. Ομως τίποτε δεν μένει κρυφό για πολύ. Το κόμμα όχι μόνο θα τους χωρίσει, αλλά και θα τους αναγκάσει να καταδώσουν ο ένας τον άλλον. 

Ενα στέλεχος του κόμματος, προκειμένου να παγιδεύσει τον Γουίστον Σμιθ, παριστάνει τον αντιστασιακό και του προμηθεύει απαγορευμένα κείμενα του Ιμάνουελ Γκολντστάιν. (Η αναφορά είναι σαφέστατη. Οπως ο Μεγάλος Αδελφός είναι ο Στάλιν, έτσι και ο Ιμάνουελ Γκολντστάιν είναι ο Τρότσκι, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Μπρονστάιν.) 

Η συνέχεια είναι αναπόφευκτη. Ο Σμιθ συλλαμβάνεται και ανακρίνεται. Ο διάλογός του με τον ανακριτή είναι ανατριχιαστικά ψυχρός: «Υπάρχει ο Μεγάλος Αδελφός;» ρωτάει ο Σμιθ. «Φυσικά και υπάρχει. Το κόμμα υπάρχει. Ο Μεγάλος Αδελφός είναι η ενσάρκωση του κόμματος» του απαντά ο ανακριτής. «Υπάρχει όπως υπάρχω εγώ;» ξαναρωτά ο Σμιθ. «Εσύ δεν υπάρχεις» του λέει ο ανακριτής. 

Το τέλος είναι σοκαριστικό όχι τόσο επειδή το ολοκληρωτικό καθεστώς συντρίβει έναν άνθρωπο που θέλησε να σκέπτεται διαφορετικά με βάση τη συνείδησή του και την αντικειμενική αλήθεια, αλλά γιατί ο Γουίνστον Σμιθ καταλήγει στο τέλος της ανάκρισης να αγαπήσει τον Μεγάλο Αδελφό.

«Διπλή Σκέψη» και διγλωσσία 

Στη δυστοπική αυτοκρατορία του Οργουελ θα συναντήσουμε πολλά από όσα παρατηρούμε και στις σημερινές κοινωνίες - αν και σε διαφορετική μορφή. 

Τα είδη της καταστολής είναι άλλα, όμως το αποτέλεσμα συχνά είναι παραπλήσιο. Το αποδεικνύουν οι προσπάθειες ελέγχου των ΜΜΕ, η έμμεση - αλλά σε πολλές χώρες και ευθεία - λογοκρισία, ο έλεγχος της σκέψης μέσω της πλύσης εγκεφάλου, η παραπληροφόρηση, οι ψευδείς ειδήσεις με τις οποίες είναι γεμάτο το Διαδίκτυο, η φαλκίδευση και η παραποίηση της Ιστορίας, η διγλωσσία στην πολιτική, που δεν είναι παρά μια εκδοχή τής κατά τον Οργουελ «Διπλής Σκέψης» δηλαδή, όπως γράφει αυτός ο σπουδαίος συγγραφέας: «Να λες ηθελημένα ψέματα ενώ πιστεύεις ειλικρινά ότι είναι αλήθεια, να ξεχνάς όλα τα γεγονότα που έχουν γίνει ενοχλητικά και, όταν χρειάζεται, να τα ανασύρεις από τη λήθη μόνο για το χρονικό διάστημα που πρέπει». 

Η πολιτική ψευδολογία είναι ενδημικό φαινόμενο στον σύγχρονο κόσμο (άλλα να λέμε και άλλα να σκεφτόμαστε ή να πιστεύουμε). 

Αστυνομία της Σκέψης μπορεί να μην υπάρχει, αλλά το φαινόμενο της ακραίας «πολιτικής ορθότητας» τείνει να καταστήσει υπόδικους ακόμη και όσους διατυπώνουν μια απλή ένσταση στα δεδικασμένα και στις κρατούσες απόψεις.

Ενώ πριν από χρόνια ο Μεγάλος Αδελφός (Big Brother) πήρε τη μορφή της τηλεοπτικής κάμερας σε εκπομπή που σάρωσε τα τηλεοπτικά προγράμματα και μπήκε σε όλα τα σπίτια όπου γης.

Σήμερα μπορεί μεν να μην έχουμε οθόνες να μας παρακολουθούν, αλλά ζούμε σε μια εποχή όπου όλος ο πλανήτης τελεί υπό παρακολούθηση.  

Πρότυπο η ΕΣΣΔ και ο Στάλιν

Το 1946 ο Οργουελ, όπως προκύπτει από την επιστολή που έστειλε στον εκδότη του, δίσταζε ποιον τίτλο θα επέλεγε από τους δύο που είχε σκεφτεί: «Ο τελευταίος άνθρωπος στη γη» ή «1984»; Κατά παρότρυνση του εκδότη του επέλεξε το «1984», που το θεωρούσε πιο εμπορικό. Αμέτρητες αναλύσεις και δοκίμια γράφτηκαν και εξακολουθούν να γράφονται για το εμβληματικό αυτό μυθιστόρημα. Αξίζει να παραθέσει κανείς ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από την επιστολή που έστειλε στον Οργουελ ο Αλντους Χάξλεϊ όταν διάβασε το βιβλίο:

«Η φιλοσοφία της κυβερνώσας μειοψηφίας στο "1984" είναι ένας σαδισμός που η λογική του κατάληξη είναι να πάει πέρα από το σεξ και να το αρνηθεί». Στην ίδια επιστολή ο Χάξλεϊ υποστηρίζει ότι οι ρίζες του μυθιστορήματος βρίσκονται στον Σαντ και στον Γράκχο Μπαμπέφ και ότι ο Μεγάλος Αδελφός συνδυάζει τα γνωρίσματα αυτών των δύο ιστορικών προσώπων. Αλλά βεβαίως οι προθέσεις του Οργουελ ήταν διαφορετικές.

Είναι ωστόσο εντυπωσιακό που ο Οργουελ πρόβαλε το σταλινικό μοντέλο στο μέλλον μέσω της τεχνολογίας, καθιστώντας τη μείζον όπλο της απόλυτης καταστολής. Και ακόμη πιο εντυπωσιακό το ότι στη Ρωσία με την περεστρόικα, όταν το 1988 δημοσιεύτηκαν στη «Λιτερατούρναγια Γκαζέτα» για πρώτη φορά αποσπάσματα από το «1984», είπαν πως το μυθιστόρημα περιέγραφε με ακρίβεια σχεδόν αυτό που είχαν ζήσει στη σταλινική εποχή. Για τους Ρώσους δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πρότυπο για τον Μεγάλο Αδελφό ήταν ο Στάλιν. Και να σκεφτεί κανείς ότι τα αρχεία της σοβιετικής εποχής άνοιξαν μισό αιώνα περίπου μετά την έκδοση του «1984».

Πέραν του ότι πλήθος όρων προερχόμενων από τον Οργουελ μπήκαν στο πολιτικό λεξιλόγιο, είναι εξαιρετικά σημαντική και η συμβολή του στα βιβλία πολιτικής και επιστημονικής φαντασίας που γράφτηκαν και εξακολουθούν να γράφονται. Η προβληματική του παραμένει καίρια και αιχμηρή. Η επίδρασή του σε συγγραφείς πρώτης γραμμής είναι αδιαμφισβήτητη, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τον Αντονι Μπέρτζες. Αν πάρουμε για παράδειγμα τη διπλή μεταστροφή του κεντρικού του ήρωα στο «Κουρδιστό πορτοκάλι», θα βρούμε ένα παραμορφωμένο είδωλο του Γουίνστον Σμιθ από την ανάποδη. Ο Μπέρτζες μάλιστα δημοσίευσε το 1984 και ένα άρθρο στην εφημερίδα «Miami Herald» με τον ερωτηματικό τίτλο: «Καλημέρα! Είναι 1984. Είμαστε ελεύθεροι;».

Αλλά το χαρακτηριστικότερο - και πιο πρόσφατο - παράδειγμα είναι του Εντουαρντ Σνόουντεν, ο οποίος βάσει συμβολαίου εργαζόταν για λογαριασμό της CIA και της NCA και το 2013 διοχέτευσε στον Τύπο απόρρητες πληροφορίας της NCA που αφορούσαν τα συστήματα μαζικής παρακολούθησης τα οποία εφαρμόζουν οι αμερικανικές και οι βρετανικές κυβερνήσεις. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα «Guardian» ο Σνόουντεν (που έλαβε προσωρινό άσυλο από τους Ρώσους και ζει τώρα στη Μόσχα) δήλωσε πως για την πράξη του εμπνεύστηκε από το «1984» και το παράδειγμα του πρωταγωνιστή του Γουίνστον Σμιθ.

Η σημερινή τεχνολογία έχει ξεπεράσει αυτή στην οποία παραπέμπει ο Οργουελ στο «1984». Το ανησυχητικό μήνυμα που εκπέμπει ωστόσο παραμένει. Σαν σκοτεινή εικασία αλλά και σαν προειδοποίηση για το μέλλον. 

Πηγή: http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=1011855

........................................................................................................
.........................................................................................................

Πώς πρέπει να μιλάς για να πείθεις, σύμφωνα με τους αρχαίους -Ο καθηγητής Laurent Pernot εξηγεί τα μυστικά της ρητορικής

Ο Laurent Pernot

Ρητορική: Για τον ελληνιστή Laurent Pernot οι τεχνικές της πειθούς, που μας κληροδότησε η Αρχαιότητα, παραμένουν αρυτίδωτες.

Μέλος του Institut de France και καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, ο ελληνιστής Laurent Pernot είναι ο σπουδαίος Γάλλος ειδικός της ρητορικής της Αρχαιότητας. Κατά την άποψή του, οι Αρχαίοι, εφευρίσκοντας και διαμορφώνοντας την τέχνη της πειθούς, μάς κληροδότηταν όχι μόνο μεθόδους και τεχνικές, αλλά και ένα αληθινό πρότυπο κοινωνίας.

«Η ρητορική», επισημαίνει μεταξύ άλλων σε συνέντευξή του στο περιοδικό Le Point, «είναι μία διαδικασία προσέγγισης και πολιτισμού. Προμηθεύει ένα μοντέλο δημιουργίας ανθρωπίνων σχέσεων, που μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε λίγο καλύτερα και όλοι μαζί. Η βία και η καταπίεση αναπτύσσονται σε κοινωνίες που δεν αφήνουν θέση στον ελεύθερο λόγο και στην ανταλλαγή επιχειρημάτων. Δηλαδή, όπου υπάρχει η ρητορική, αποδέχεται κανείς την ύπαρξη του άλλου. Ένα από τα περίφημα συνθήματα του Μάη του ΄68 "Φτάνουν οι πράξεις, ας περάσουμε στα λόγια", εννοεί ακριβώς αυτό». «Ο λόγος είναι το εργαλείο λειτουργίας της κοινωνίας», θα αναφέρει σε άλλο σημείο της συνέντευξής του.

Ακολουθεί η συνέντευξη του Laurent Pernot, στους Romain Brethes και Thomas Mahler για λογαριασμό του εβδομαδιαίου περιοδικού Le Ρoint.

• Τι είναι η ρητορική; Σήμερα έχουμε γι΄αυτή μία εικόνα αρκετά πεζή, που συνδέεται με κενά και ψεύτικα λόγια.

Laurent Pernot: Πρέπει να ξεκινήσουμε από τον αρχαίο ορισμό της ρητορικής, δηλαδή την τέχνη της πειθούς. Η ρητορική είναι μία προσπάθεια κατανόησης και ρύθμισης της πειθούς, αυτού του αινιγματικού φαινομένου, που οδηγεί στο να μεταβάλλει κάποιος την άποψή του χωρίς καμία βία, μόνο με τον λόγο. Οι Έλληνες εφηύραν αυτή την τέχνη. Και το σημαντικότερο που είπαν, ήταν, νομίζω, πως υπάρχουν τρεις πηγές πειθούς. Υπάρχουν βεβαίως τα λογικά επιχειρήματα, αλλά επίσης υπάρχει η αυθεντία και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται αυτός που ομιλεί. Και έπειτα υπάρχει η ψυχολογία εκείνου, ο οποίος βρίσκεται στο ακροατήριο: είναι θυμωμένος, φοβάται, είναι αδιάφορος;

• Το περίφημο «λόγος, ήθος, πάθος», που συναντάται στη «Ρητορική» του Αριστοτέλη;

Ακριβώς. Η πειθώ δεν έχει να κάνει μόνο με τη χρήση επιχειρημάτων (λόγος). Πρέπει επίσης να ληφθεί υπ΄όψιν η προσωπικότητα του ομιλητή (ἦθος) και το πάθος (αρχ. πάθος), που κινητοποιεί τα συναισθήματα του ακροατηρίου. Η άλλη μεγάλη ιδέα της ρητορικής είναι πως υπάρχει μία μέθοδος, για να δομήσει κανείς έναν λόγο. Η Αρχαιότητα πρόβλεψε πέντε κλασικά στάδια: τη σύλληψη των επιχειρημάτων (εὕρεσις), τη διάταξη των επιχειρημάτων με τρόπο αποτελεσματικό (τάξις), το ύφος και την έκφραση (λέξις), την απομνημόνευση (μνήμη), ώστε να παραμείνει ο λόγος στο νου του ομιλητή και την εκφώνηση (ὑπόκρισις). Είναι πολύ σημαντικό, διότι ο καθένας μπορεί να διαπρέψει στον έναν ή στον άλλον τομέα. Μπορεί να είναι έξυπνος, χωρίς όμως καλή φυσική παρουσία, και αντιστρόφως.

Γιατί η τέχνη αυτή αναπτύχθηκε στην Ελλάδα;

Υπήρχε φυσικά κάποια τέχνη του λόγου και σε άλλους πολιτισμούς, γιατί τίποτε δεν είναι πιο φυσικό από τον ίδιο τον λόγο. Αλλά η θεωρητικοποίησή του, με τη μορφή ενός ιδιαίτερου κλάδου, αποτελεί εφεύρεση της Αρχαίας Ελλάδας. Η λέξη της «ρητορικής» πρέπει να ξαναμπεί στη σειρά των ελληνικών λέξεων, που υποδηλώνουν τις σημαντικές καινοτομίες στον πολιτισμό μας, δίπλα στην «πολιτική», την «ιστορία», τη «φιλοσοφία», την «ηθική», τα «μαθηματικά» .... Αυτό είναι το ελληνικό θαύμα, μία σειρά από θωρητικοποιήσεις με οικουμενική διάσταση.

• Ήδη στον Όμηρο, ο λόγος αποτελεί χαρακτηριστικό του ομηρικού ήρωα, όπως και η ομορφιά και το θάρρος...

Πράγματι, οι ήρωες στον Όμηρο εκφωνούν τουλάχιστον τόσους λόγους, όσες και οι μάχες, στις οπoίες παίρνουν μέρος! Αλλά το πιο αξιοσημείωτο είναι πως στην «Ιλιάδα» και στην «Οδύσσεια», συναντούμε ήδη έναν προβληματισμό γύρω από τη ρητορική τέχνη. Κάποιος, για παράδειγμα, εκφράζει μία άποψη για έναν λόγο, που μόλις εκφωνήθηκε, και αμέσως ο Οδυσσέας, ο Φοίνιξ και ο Αίαντας εκφωνούν κι αυτοί με τη σειρά τους λόγους, ώστε να προκύπτουν οι συγκρίσεις μεταξύ των διαφόρων μορφών ευγλωττἰας.

Στη συνέχεια, κατά τον πέμπτο προ Χριστού αιώνα, συστηματοποιήθηκε η θεωρία της ρητορικής τέχνης. Πρέπει να προσδιορίσουμε το πλαίσιο αυτής της συστηματοποίησης. Γιατί, αν και η Ρητορική είναι η εννοιολογική ανάλυση της πειθούς, αντικατοπτρίζει επίσης και μία λειτουργία της κοινωνίας, έναν τρόπο συμβίωσης.

Στην Αθήνα συγκεκριμένα, στο πλαίσιο της δημοκρατίας, υπόβαθρο της ρητορικής ήταν το δικαστικό πεδίο : οι αγορητές παραθέτουν τα επιχειρήματά τους και ακολουθεί η ετυμηγορία του λαού, ο οποίος όμως δεν θεωρεί πως κατέχει την απόλυτη αλήθεια, αλλά μόνον τη δικαστική. Στο πολιτικό πεδίο συμβαίνει το ίδιο: όταν οι πολίτες πρέπει να λάβουν μία απόφαση, συγκεντρώνονται, μιλούν, ακούνε, και στο τέλους επικρατεί κάποια άποψη, έναντι μιας άλλης. Όπως σημείωσε ο Fénelon γενικεύοντάς το: «Στους Έλληνες όλα εξαρτώνταν από τον λαό, και ο λαός εξαρτώνταν από τον λόγο». Ο λόγος είναι το εργαλείο λειτουργίας της κοινωνίας.

• Η πρώτη σημαντική σχολή είναι αυτή των σοφιστών, οι οποίοι έχουν σήμερα πολύ κακή φημη. Την άξιζαν;

Οι σοφιστές – ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας ... – αποτελούν την πρώτη σημαντική στιγμή της θεωρητικοποίησης της ρητορικής τέχνης. Έρχονταν από άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου, και η παρουσία τους στην Αθήνα προκάλεσε αίσθηση. Ισχυριζόμενοι, όπως ο Πρωταγόρας, ότι «για κάθε πράγμα μπορούμε να υποστηρίξουμε εξ ίσου επιτυχώς μία άποψη, όσο και την αντίθετή της», χρησιμοποιώντας το ίδιο ισχυρά επιχειρήματα, αυτοί οι σοφιστές έδιναν εντύπωση ανηθικότητας και υποστήριζαν έναν σκανδαλώδη σχετικισμό. Επιτέλεσαν όμως ένα αξιοσημείωτο έργο ανάλυσης και μετάδοσης της ρητορικής τέχνης. Ο Πλάτων ονείδισε τη σοφιστική και τον σοφιστή, θεωρώντας τον σοφιστή κακέκτυπο του φιλοσόφου. Πρέπει επίσης να πούμε πως ο Πλάτων ήταν εξαιρετικά συγκρατημένος όσον αφορά στη ρητορική. Όντας αντίπαλος της δημοκρατίας, δεν μπορούσε παρά να καταγγείλει την τέχνη του λόγου, τη ρητορική, η οποία αποτελούσε κινητήρια δύναμη του αθηναϊκού καθεστώτος. Αυτό και για προσωπικούς λόγους, καθώς ο δάσκαλός του, ο Σωκράτης, είχε καταδικαστεί σε θάνατο, όχι τόσο από τη δημοκρατία, αλλά κυρίως από την ίδια τη ρητορική: ο Σωκράτης παρουσιάστηκε ενώπιον ενός λαϊκού δικαστηρίου και δεν έπεισε τους δικαστές. Κατά τη διάρκεια της Αρχαιότητας η φιλοσοφία και η ρητορική ήταν, μπορούμε να πούμε, αδελφές που εχθρεύονταν η μία την άλλη, ωστόσο αλληλοεμπλουτίζονταν.

• Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, ο Δημοσθένης (384-322), για να διορθώσει ένα πρόβλημα άρθρωσης, μιλούσε βάζοντας μικρά βότσαλα στο στόμα του, ή έτρεχε απαγγέλλοντας στίχους, για να δυναμώσει τη φωνή του...

Ο Δημοσθένης είχε διαμορφώσει μία υπόγεια αίθουσα, όπου εξασκούνταν στην αγόρευση. Λέγεται πως ξύριζε το μισό κεφάλι, όταν κατέβαινε εκεί, και ξανανέβαινε, όταν τα μαλλιά του είχαν μεγαλώσει. Μία προτομή του Δημοσθένη εμφανίζει μία παραμόρφωση στο στόμα, κάτι που εξηγεί ίσως το πρόβλημα του ρήτορα στην εκφορά του λόγου. Οι διηγήσεις που συνδέονται με τον Δημοσθένη, δείχνουν πως η ρητορική είναι πρωτευόντως αποτέλεσμα δουλειάς. Για τους Έλληνες η ρητορική εκπορεύεται από τρεις πηγές: το φυσικό ταλέντο (ωραία φωνή, ωραία φυσική παρουσία, διαύγεια πνεύματος), τη θεωρητική κατάρτιση (μέθοδοι) και τέλος την εξάσκηση.

Να γιατί η ρητορική είναι στην ουσία της δημοκρατική. Αν κάποιος εμφανίζει μειονεκτήματα - χαμηλή φωνή ή όχι εντυπωσιακή φυσική παρουσία – και πάλι μπορεί να καταφέρει να μιλήσει ωραία, αναπτύσσοντας τις δύο άλλες πλευρές. Κατά μία έννοια αυτό είναι ένα ηθικό δίδαγμα.

• Σε τι μπορεί να μας χρησιμεύσει σήμερα η ρητορική;

Η ρητορική προσφέρει τον κώδικα. Έχουμε όλοι αισθανθεί κάποτε τον φόβο να μην ξερουμε τι να πούμε ενώπιον ενός ακροατηρίου, να μας λείπουν τα κατάλληλα επιχειρήματα. Η ρητορική δεν προσφέρει έτοιμους λόγους, για να ανταπεξέλθει κάποιος σε αυτή την κατάσταση, αλλά ιδέες, έναν κατάλογο ερωτήσεων, που μπορεί κανείς να υποβάλει στον εαυτό του, ώστε να είναι ικανός να αναπτύξει αποτελεσματικά ένα θέμα. Το κλασικό σχεδιάγραμμα του δικανικού λόγου, με τα πέντε μέρη, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σε άλλη περίσταση, αποτελεί ένα ενδεικτικό πλαίσιο.

Αρχίζει με το προοίμιο, που σκοπό έχει να κερδίσει την προσοχή του ακροατηρίου, επιδιώκοντας να καταδείξει πως αυτό που θα ειπωθεί το αφορά. Ο Κικέρωνας ήταν ειδικός στο είδος αυτό, όπως για παράδειγμα στον πρώτο λόγο του «Κατά Κατιλίνα» : «Ω καιροί, ώ ήθη. Αυτά όλα η Σύγκλητος τα ξέρει, ο ύπατος τα βλέπει, και όμως ο Κατιλίνας ζεί ακομη!». Ακολουθεί η διήγησις, που αφηγείται τα γεγονότα. Εδώ ο ομιλητής τοποθετείται ήδη στο ζήτημα, αφού εκθέτει τα γεγονότα με τον δικό του τρόπο, ντύνοντάς τα με τον μανδύα της αντικειμενικότητας. Τα γεγονότα αυτά πρέπει να παρουσιαστούν με τον πιο άμεσο τρόπο, τον ονομαζόμενο σήμερα storytelling. Σε τρίτη φάση έρχεται η πρότασις, που αναγγέλει τα σημεία που θα εξεταστούν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως στον προφορικό λόγο, περισσότερο απ΄ ό,τι στον γραπτό, είναι απαραίτητο να καθοδηγήσει ο ρήτορας το ακροατήριό του. Στην τέταρτη θέση έρχεται η επιχειρηματολογία, η πίστις, που είναι και το σημαντικότερο. Η ρητορική μάς «προμηθεύει» διάφορες λίστες επιχειρημάτων, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθοούν. Αν θέλετε να προτείνετε κάποιο μέτρο, για παράδειγμα, πρέπει να αποδείξετε πως είναι δίκαιο, νόμιμο, δυνατό, χρήσιμο, απαραίτητο, ηθικό και σύμφωνο με τις παραδόσεις... Ο ομιλητής εξετάζει όλα αυτά τα σημεία και αναρωτιέται ποια είναι αποτελεσματικότερα στη δική του περίπτωση. Μπορείτε να το επιχειρήσετε σε μία συνεδρίαση, σε μια αίθουσα διδασκαλίας ή σε ένα διοικητικό συμβούλιο: η μέθοδος δουλεύει! Και τέλος υπάρχει ο επίλογος, που ήταν συνήθως σύντομος στους Αρχαίους. Είναι η στιγμή κατά την οποία μπορεί κανείς να κινητοποιήσει τα πάθη. Ο Κικέρων πάλι, ήταν κορυφαίος σε αυτό. Όταν υπήρχαν πολλοί δικηγόροι που αγόρευαν, άφηναν τον Κικέρωνα να αγορεύσει τελευταίος, γιατί ήξεραν πως μπορούσε να εξάψει το ακροατήριό του αλλά και να του προκαλέσει αγανάκτηση.

• Ως προς τι ο Κικέρων ενσαρκώνει την ακμή της ρητορικής;

Ο Κικέρων πραγματοποιεί μία σύνθεση, καθώς ήταν ο σημαντικότερος ρήτορας της εποχής του, αλλά και ο θεωρητικός της ρητορικής και φιλόσοφος, ενώ το έργο του αποτελεί τη βάση της μελλοντικής ανθρωπιστικής παιδείας. Συνδυάζει την τιμιότητα με την ευχαρίστηση και αναζητά τη συμφιλίωση μεταξύ αλήθειας και καλλιέπειας. Είναι το ιδανικό της πολιτικής του Γάλλου προέδρου Μακρόν, της «ταυτόχρονης» διευθέτησης αντίθετων πραγμάτων. Και έπειτα ο Κικέρων είναι ο άνδρας της μοίρας, γιατί δολοφονήθηκε για τις ιδέες του, ενώ οι αντίπαλοί του, μεταξύ αυτών και ο Αντώνιος, κατέλαβαν την εξουσία με τη βία. Εκτός από τον αξιοθαύμαστο λόγο, ο Κικέρων ήξερε να προσαρμόζεται στο ακροατήριό του. Ο λατινιστής Guy Achard υπολόγισε ότι, όταν ο ρήτορας απευθυνόταν στη Σύγκλητο, αφιέρωνε το 16% της επιχειρηματολογίας του, για να καταδείξει την ευγένεια της πράξης, έναντι 1%, όταν βρισκόταν ενώπιον της συνέλευσης του λαού, οπότε και χρησιμοποιούσε επιχειρήματα, που αναφέρονταν στη χρησιμότητα της πράξης. Ο Κοϊντιλιανός εμπνεύστηκε από τον Κικέρωνα στη συγγραφή της Ρητορικής αγωγής (Instituto oratoria), δηλαδή της ρητορικής εκπαίδευσης. Το έργο αυτό αποτελεί το πιο ωραίο σύνολο όλων των εποχών στο είδος των εγχειριδίων ρητορικής.

• Η ρητορική μπορεί να επιστρατευτεί στην ερωτική έλξη;

Ασφαλώς! Η «τέχνη του έρωτα» (Ars amatoria) του Οβίδιου, μπορεί να διαβαστεί και ως μία σάτιρα των εγχειριδίων ρητορικής: «Μελετήστε τις ελευθέριες τέχνες, σας το συνιστώ, νέοι Ρωμαίοι (...), η γυναίκα, ηττημένη θα καταθέσει τα όπλα στην ευγλωττία σας. Αλλά κρύψτε τα μέσα που διαθέτετε και μην αναλώνετε την ευφράδειά σας...». Και το αρχαιότερο κείμενο πάνω στη ρητορική, το «Ἑλένης ἐγκώμιον» του Γοργία, υπερασπίζεται εκείνη που θεωρούνταν η αιτία του Τρωικού Πολέμου, καθώς εγκατέλειψε τον άνδρα της και υπέκειψε στις προτάσεις του Πάρη. Ο Γοργίας την απενοχοποιεί εξετάζοντας τους διάφορους λόγους που θα μπορούσαν να την έχουν καθοδηγήσει. 1) Είτε οι θεοί το θέλησαν, και δεν είναι δικό της το σφάλμα. 2) Είτε αρπάχθηκε με τη βία, και δεν μπορούσε να κάνει τίποτε. 3) Είτε πείστηκε από τον λόγο του, και ποιος μπορεί να αντισταθεί στη δύναμη της πειθούς; 4) Είτε τον ερωτεύτηκε, και κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί στο θεό Έρωτα. Σε κάθε περίπτωση ο Ελένη, κατά τον Γοργία, είναι αθώα.

• Πώς κρίνετε τους σύγχρονους πολιτικούς ρήτορες;

Οι μεγάλοι κοινοβουλευτικοί ρήτορες της τρίτης Δημοκρατίας, ο Κλεμανσώ, ο Ζορές, παρουσίασαν αληθινά έργα ρητορικής. Σήμερα ένας πολιτικός δεν θα τολμούσε κάτι τέτοιο από φόβο μήπως κατηγορηθεί πως κάνει επίδειξη. Η κομματική πειθαρχία έχει σκοτώσει την κοινοβουλευτική ρητορική. Στην αρχαία Αθήνα, μπορούσαν με τον λόγο να πείσουν στην Εκκλησία του Δήμου, ενώ σήμερα, αν η ψήφιση μιας ρύθμισης είναι αποφασισμένη εκ των προτέρων, και αν, επί πλέον, το θέμα της συζήτησης είναι, λόγου χάριν, ο καθορισμός της τιμής της πατάτας την Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν μπορούμε να πάμε πολύ μακριά με τη ρητορική.

• Η ρητορική θεωρούνταν επί μακρόν η βασίλισσα των μαθημάτων. Ήταν καλό αυτό;

Η ρητορική είναι μία τέχνη φτιαγμένη για να διδάσκεται. Η ωραία έκφραση κάποιου δεν εξαρτώνταν μόνο από την επιδεξιότητά του. Προϋπέθετε επίσης παιδεία, την ανάγνωση και την ερμηνεία σπουδαίων κειμένων, γνώσεις λογικής, γλωσσολογίας, ιστορίας και δικαίου. Περιελάμβανε ασκήσεις διαφόρων ειδών. Στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν κυρίως τα προγυμνάσματα της ρητορικής, τις μελέτες, μία μέθοδο ενεργούς παιδαγωγικής, που συνίστατο στη σύνθεση ενός υποτιθέμενου ρητορικού λόγου πάνω σε θέμα, που είχε δοθεί. Στη Ρώμη η μελέτη αποτελεί ένα κοσμικό γεγονός και παίρνει διαστάσεις υπερβολής, όταν οι φοιτητές πρέπει να αναπτύξουν θέματα περίτεχνα:

Μία νέα κοπέλα αρπάζεται και βιάζεται από πειρατές και στη συνέχεια συλλαμβάνεται από ληστές. Πρέπει να αποδειχθεί ότι είναι πολίτης, για να επανεναχθεί στην πόλη.

Ή ακόμη, ένας άνδρας κατηγορείται ότι βίασε δύο γυναίκες την ίδια νύχτα, ξέροντας ότι ένας νόμος ορίζει πως η γυναίκα που βιάστηκε, μπορεί να προτείνει, είτε να θανατωθεί ο βιαστής της, είτε να απαιτήσει να την παντρευτεί: τι θα συμβεί αν η μια γυναίκα ζητήσει την καταδίκη του σε θάνατο και η άλλη τον γάμο;

«Μέσα από τέτοια αυθαίρετα παραδείγματα, εμπεδωνόταν μία αληθινή μάθηση των τεχνικών της επιχειρηματολογίας και της παρουσίασης. Ο Πετρώνιος στο «Σατυρικό» τα εμπαίζει. Όμως, νομίζω πως αυτή η διδασκαλία είναι αξιοπρόσεκτη. Σχετικά πρόσφατα μιλούσαν ακόμη για λειτουργία «τάξεων ρητορικής». Η ρητορική παρέμεινε παρούσα για δυόμιση χιλιάδες χρόνια στο ευρωπαϊκό εκπαιδευτικό σύστημα.

• Ο Jean-Michel Blanquer ανήγγειλε ότι το 2021 όλοι οι υποψήφιοι του Baccalauréat (απολυτήριο Λυκείου) θα περάσουν από μία μεγάλη προφορική εξέταση. Ποια είναι η γνώμη σας;

Είναι ένα πολύ καλό μέτρο. Επί μακρόν η Γαλλία αποτελούσε εξαίρεση, αφιερώνοντας μικρή θέση στην προφορική διδασκαλία, και ήταν προσανατολισμένη κυρίως στις γραπτές εξετάσεις. Είναι ωστόσο εμφανές πως στην κοινωνία μας όλο και περισσότερο πρέπει να είναι κανείς ικανός να χειρίζεται αποτελεσματικά την τέχνη της δημόσιας ομιλίας, κυρίως στον χώρο της εργασίας. Αυτό είναι το καλύτερο, γιατί θα οδηγήσει τους εκπαιδευτικούς να σκύψουν περισσότερο στις μεθόδους της ρητορικής.

• Ακούγοντάς σας, σχηματίζει κανείς την εντύπωση πως η ρητορική θα σώσει τον κόσμο...

Μα τον έχει κιόλας σώσει! Κάθε φορά που οι άνθρωποι κάθισαν γύρω από ένα τραπέζι ή σε ένα ημικύκλιο για να ανταλλάξουν επιχειρήματα, αντί να χρησιμοποιήσουν ύβρεις και βία, η ανθρωπότητα έκανε μία μικρή πρόοδο. Προφανώς δεν πρέπει να είναι κανείς αφελής. Ο λόγος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εξαπάτηση και για τη χειραγώγηση. Ωστόσο, η διαδικασία της πειθούς περιλαμβάνει το να προσεγγίσει κάποιος έναν άλλον. Όταν σκέφτομαι μόνος, είμαι δυνατός για το δίκιο μου και είμαι σίγουρος ότι δε σφάλλω. Όταν όμως απευθύνομαι στον άλλο, αρχίζω να αντιλαμβάνομαι έναν διαφορετικό τρόπο σκέψης. Υπό αυτή την έννοια η ρητορική είναι μία διαδικασία προσέγγισης και πολιτισμού. Προμηθεύει ένα μοντέλο δημιουργίας ανθρωπίνων σχέσεων, που μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε λίγο καλύτερα και όλοι μαζί. Η βία και η καταπίεση αναπτύσσονται σε κοινωνίες που δεν αφήνουν θέση στον ελεύθερο λόγο και στην ανταλλαγή επιχειρημάτων. Δηλαδή όπου υπάρχει η ρητορική, αποδέχεται κανείς την ύπαρξη του άλλου. Ένα από τα περίφημα συνθήματα του Μάη του ΄68 «Φτάνουν οι πράξεις, ας περάσουμε στα λόγια», εννοεί ακριβώς αυτό.

Πηγή: Πώς πρέπει να μιλάς για να πείθεις, σύμφωνα με τους αρχαίους -Ο καθηγητής Laurent Pernot εξηγεί τα μυστικά της ρητορικής | iefimerida.gr