Δια Χριστόν Σαλοί: Ηθικά και ποιμαντικά πρότυπα-Εισαγωγή

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η διά Χριστόν σαλότητα αποτελεί ίσως την πιο παράξενη και συγκλονιστική μορφή ορθόδοξης άσκησης. Σαλός σημαίνει τρελός. Έτσι χαρακτηρίζεται ένας άνθρωπος λόγω της ιδιόμορφης, περίεργης ή και παράξενης για την κοινή λογική συμπεριφορά του. Ο τρόπος της ζωής του, τα φερσίματά του και γενικά ή όλη εικόνα του, φαίνεται να ταιριάζει με την εικόνα κάποιου ανθρώπου που έχει σε μικρό ή μεγάλο βαθμό σαλεμένη λογική του[1]. Ένα είδος τρέλας για το Χριστό, πάθαιναν και οι μοναχοί που ασκούνταν στη σαλότητα[2].

Όπως είναι γνωστό, ο μοναχισμός είναι ένας δυναμικός πνευματικός θεσμός ο οποίος επηρέασε βαθιά την ιστορική πορεία της Εκκλησίας, αλλά και την αποστολή της μέσα στον κόσμο. Οι μοναχοί είτε σαν ασκητές στις λαύρες και τα κοινόβια, είτε ως αναχωρητές στην έρημο, γίνονται επιλεκτικά στελέχη της Εκκλησίας και παρ’ όλο που φαινομενικά βρίσκονται μακριά από τον κόσμο, προσεύχονται και ζουν μέσα σ’ αυτόν και τα προβλήματά του. Υπάρχει μία διαρκής επικοινωνία μεταξύ κόσμου και μοναχών.

Οι μοναχοί πρωτοστατούν στους αγώνες κατά των αιρέσεων και ενισχύουν τους χριστιανούς στους διάφορους διωγμούς. Όμως υπήρξαν περιπτώσεις μοναχών και ασκητών οι οποίοι ξάφνιασαν ή ακόμη και σκανδάλισαν τον κόσμο, καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να συλλάβουν άμεσα το μήνυμα που έστελνε ο ασκητής όταν έφτιαχνε την καλύβα του και «διά βίου» έμενε πάνω σ’ ένα δένδρο (δενδρίτες) ή σ’ ένα στύλο (στυλίτες) ή παρέμενε σε μία τέλεια σιωπή και απομόνωση (έγκλειστοι).

Οι μοναχοί που ανήκουν σ’ αυτή τη μορφή της ορθόδοξης άσκησης, δηλαδή τη σαλότητα, έχουν εγκαταλείψει το κύρος που απορρέει στον άνθρωπο από τη λογική και την αρετή του και κατέχονται από την ανδρεία της ταπείνωσης και της πίστης[3]. Ο σαλός συνδυάζει τη μεγαλύτερη αυτοεγκατάλειψη και αυταπάρνηση με το μεγαλύτερο ηρωισμό, καθώς διεξάγει τον αγώνα του κατά τον σατανά μόνος του και όπως παρατηρεί στο άρθρό του ο Ernst Benz, «παλεύει αδυσώπητα μόνος», έξω από την ασφάλεια του Μοναστηριού[4]. Επίσης, ο άγ. Σεραφείμ στου Σάρωφ με αφορμή τη σαλή Πελαγία († 1884) του Ντιβέγιεβο γράφει πως «Σ’ αυτό το δρόμο ο Κύριος δεν καλεί τους αδύναμους. Διαλέγει αυτούς που είναι ανδρείοι και δυνατοί.[5]»

Η εσωτερική πραγματικότητα της ψυχικής ζωής του σαλού ανθρώπου, είναι τελείως διαφορετική από την εξωτερική του εικόνα. Αυτό συμβαίνει επειδή η σαλότητα αυτού του ανθρώπου δεν είναι παθολογική κατάσταση, με την έννοια της ψυχοπαθητικής συμπτωματολογίας[6], αλλά έκφραση και βεβαίωση μιας σπάνιας πνευματικής και μάλιστα χαρισματικής δυναμικότητος[7]. Είναι χαρισματικοί άγιοι της Εκκλησίας οι οποίοι έχουν μέσα τους πλούσια τη χάρη και τα χαρίσματα του Αγ. Πνεύματος. Προσεύχονται αδιαλείπτως, νηστεύουν, αγρυπνούν, προφητεύουν, γίνονται θεόπτες και θαυματουργούν. Αγαπούν τον συνάνθρωπό τους, πονούν και θλίβονται μέχρι συντριβής για την πτώση του. Γι’ αυτό το λόγο η Εκκλησία έχει αναγνωρίσει κατά το παρελθόν ως αγίους επτά διά Χριστόν σαλούς, των οποίων η μνήμη τιμάται όπως των λοιπών αγίων της[8].

Ο Ευάγριος Σχολαστικός συνοψίζοντας την πολιτεία των σαλών επισημαίνει ιδιαίτερα την απάθεια[9], που αποτελεί υπέρβαση της φύσεως του άρρενος και θήλεος, την απόκτηση της προπτωτικής καθαρότητος, τη βίωση της κατά Θεόν νέκρωσης και ανάστασης που αναδεικνύει τους τέτοιους ασκητές πολίτες του καινού αιώνος.

Οι διά Χριστόν σαλοί έχοντας κατακτήσει την απάθεια και βεβαίως έχοντας σε ύψιστο βαθμό νοερά ενέργεια και σώας τας φρένας[10], ζουν μετά την κλήση της σαλότητας συνήθως στις πόλεις, μ’ έναν τρόπο απόλυτα κενωτικό ως ξένοι και ανέστιοι[11] περιθωριακοί[12], όπου παρουσιάζουν εξωφρενικές εκδηλώσεις, για να φαίνονται τρελοί και αμαρτωλοί, μέσα σε μία κοινωνία που βασίζεται κυρίως στη λογική και την ηθική αξιοπρέπεια. Η μωρία των σαλών συνήθως εκδηλωνόταν με παράδοξες και αμφιλεγόμενες πράξεις, με κύριο στόχο αυτές να προσβάλουν τη συμβατική ηθική και το εκκλησιαστικό κατεστημένο που είχε χάσει την χαρισματική του διάσταση. Όπως ήταν επόμενο, τέτοιες πράξεις δημιουργούσαν βίαιες αντιδράσεις και ισχυρό σκανδαλισμό σε αρκετούς πιστούς[13]. Όμως, η χάρη που δίνεται στο σαλό με την αποδοχή της κλήσης του, τον ικανώνει και τον οδηγεί σε τρόπο άσκησης διαφορετικό από εκείνον που θα μπορούσαν να αντιληφθούν και να ανεχθούν όχι μόνο οι κοσμικοί άνθρωποι, αλλά ακόμα και οι μοναχοί. Φαινομενικά φτάνουν οι σαλοί με τις πράξεις τους μερικές φορές να αρνούνται και τις ασκητικές αρετές[14].

Οι σαλοί με την ιδιότυπη άσκησή τους συντρίβουν όχι μονάχα τις ρίζες της υπερηφάνειας, αλλά ακόμη και τον ίδιο τον υπερήφανο διάβολο. Στην ακολουθία του αγ. Συμεών (21 Ιουλίου) ψάλλουμε: «Μωραῖς προσποιήσεσι, τὸν σοφιστήν ἀπεμώρανας, τῆς κακίας μακάριε, τελῶν τὰ παράδοξα καὶ μωρίαν προσποιήσει σοφῶς ὑποκρίνεται, τὸν σοφιστὴν τῆς κακίας, Συμεὼν μωραίνων σεσοφισμέναις ἐνεργείαις, τοῦ τὰ πάντα σοφίζοντος Πνεύματος». Κατά την πατερική πνευματική εμπειρία, ο μεγάλος ληστής των πνευματικών κόπων είναι ο διάβολος. Και ιδιαίτερα απ’ αυτόν πρέπει να αποκρύπτει ο νηπτικός αγωνιστής τα εν Θεώ πνευματικά κατορθώματα.[…] Η σαλότητα δεν αποτελεί μόνο “μάσκα” και “προσωπείο” που καλύπτει την πραγματική πνευματική του εικόνα, αλλά και τρόπο ταπεινώσεως και αυτoεξουθενώσεως μπροστά στα μάτια των ανθρώπων και των δαιμόνων[15]. Με τα καμώματά τους ξεγελούν και περιπαίζουν τα πονηρά πνεύματα. Αυτό το ομολογεί το εξής απόσπασμα όπου ο άγ. Ανδρέας λέγει: «μωροῖς συμφυρόμενος ὡς μωρός διεπάλαιον∙ καὶ γὰρ αὐτοί ἒξηχοι χρηματίζετε. Μωρούς γὰρ ἐκάλει τοὺς ὀλεθρίους δαίμονας μεθ’ ὧν ἑκάστοτε τὴν πάλην ἐποιεῖτο» [16]. Γι’ αυτό και οι δαίμονες εύχονται να μην εγείρει ο Θεός εναντίον τους ἂλλον τοιοῦτον τύραννον[17].

Οι διά Χριστόν σαλοί αποτελούν μία συγκλονιστική περίπτωση αγιότητας, γιατί οι ίδιοι, στον έσχατο βαθμό ταπεινούμενοι, ζουν τη νέκρωση της ατομικότητας, κατόρθωμα που διαλύει κάθε συμβατικότητα και είναι ανάσταση στη ζωή της ελευθερίας και της αγάπης[18].

Η σαλότητα λοιπόν είναι μία εξαιρετικά σπάνια κλήση, στην οποία δεν είναι εύκολος ο διαχωρισμός του ψεύτικου από το γνήσιο, του αγίου αθώου από την ανίερη απάτη. Κι αυτό επειδή υπάρχουν κάποιοι αυτόκλητοι που υποκρίνονται στη σαλότητα, ακριβώς για να επαινεθούν. 

Ο όσ. Σεραφείμ του Σαρώφ έλεγε ότι υπάρχουν τρεις δρόμοι που δεν πρέπει να ακολουθήσει κάποιος χωρίς ιδιαίτερη κλήση του Αγίου Πνεύματος: της ηγουμενίας, του ερημιτικού βίου και της διά Χριστόν σαλότητας[19]. Ο ψεύτικος σαλός είναι ανωφελής και καταστρεπτικός όχι μόνο για τους άλλους, αλλά και για τον ίδιο του τον εαυτό. Ο πραγματικός διά Χριστόν σαλός  με την αγιότητα της καρδιάς του, έχει στους γύρω του μία επίδραση που βελτιώνει τις συνθήκες της ζωής τους και κυρίως τους ξυπνά από τον πνευματικό λήθαργο που έχουν περιπέσει.

Η άσκηση της διά Χριστόν σαλότητος δεν είναι για πολλούς[20]. Άλλωστε, οι ίδιοι οι μεγάλοι σαλοί άγιοι, απέτρεπαν από τη δυσκολία αυτής της άσκησης αυτούς που τους παρακαλούσαν να τους ακολουθήσουν[21]. Ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος αναφερόμενος σ’ αυτή την ηρωική αγιότητα των εν αταξίαι ευτάκτων όντων[22] καταλήγει να εύχεται, «ταύτην την άνοιαν αξιώσαι ημάς ο Θεός φθάσαι[23]».

Στην παρούσα εργασία θα επιδιώξουμε να αναπτύξουμε το θέμα της ελευθερίας του ήθους των δια Χριστόν σαλών το οποίο ενσαρκώνεται μέσα στον βίο τους και στην ποιμαντική τους.

Πρώτα όμως θα δούμε στο Α΄ κεφάλαιο, τον όρο σαλότητα ετυμολογικά και κυρίως ως μορφή άσκησης. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε την έννοια της «αγιότητος» και την αναγνώριση των αγίων εν γένει, καθώς και την αναγνώριση των σαλών αγίων και την αγιότητα αυτών. Στο Β΄ κεφάλαιο θα επικεντρωθούμε στο ουσιαστικό μέρος της εργασίας το οποίο αφορά την πέρα από τα συνηθισμένα ποιμαντική των δια Χριστόν σαλών αλλά και την ελευθερία του ήθους τους μέσα από την σκανδαλώδη για πολλούς συμπεριφορά τους.

[1] ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ ΙΩ., Ταρσώ η διά Χριστόν σαλή, Ι. Κελλίον Αγίου Νικολάου Μπουραζέρη, β΄ έκδ. Άγιον Όρος 2004, σ. 97.

[2] Βλ. ΜΑΡΤΙΝΗ ΠΑΝ., Ο σαλός Αγ. Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, (Διδακτορική διατριβή), εκδ. Τήνος, Αθήνα 1988, σ. 9.

[3] ΕΥΑΓΡΙΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, τ. Α΄, κα΄, PG 86B΄, στ. 2480C- 2481B. Βλ. επίσης, ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σσ. 136-138.

[4] BENZ E., «Heilige Narrheit», per. Kyrios, 3, 1938, p. 9.

[5] Οσία Πελαγία Ιβάνοβα, μτφρ. Μπότση Π., Αθήνα 1996, σ. 136. Βλ. επίσης, ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, Ιερά Μονή Παντοκράτορος Σωτήρος Χριστού, Κέρκυρα 2004, σ. 502.

[6] ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΣΤ. «Το μαρτύριον της σαλότητος», πρακτικά ΙΔ΄ Συνεδρίου: Η Μήτηρ ημών Ορθόδοξος Εκκλησία, Ι. Μ. Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 352.

[7] ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ ΙΩ., Ταρσώ η διά Χριστόν σαλή, ο.π., σ. 97

[8] Βλ. ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ ΙΩ., Ταρσώ η διά Χριστόν σαλή, ο.π., σ. 98.

[9] ΕΥΑΓΡΙΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, τ. Α΄, κα΄, PG 86B΄, στ. 2480C- 2481B. Βλ. επίσης, ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σ. 513. Βλ. επίσης, ΠΑΣΧΟΥ Β. Π., Έρως Ορθοδοξίας, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι ⁴1987, σ. 438.

[10] Βλ. την απάντηση ενός χαρισματικού γέροντα προς τον υποτακτικό του, ο οποίος κινήθηκε αυτοβούλως προς τη σαλότητα: «για να γίνεις σαλός διά Χριστόν, πρέπει να είσαι λογικός, διά να έχεις μισθόν. Εμείς τί σαλοί να γίνουμε, αφού είμαστε». «Γ. Χερουβείμ ο Αγιοβασιλιώτης», Άγκυρα Ελπίδος, Ι. Μ. Ιεραπύτνης, τχ. 8 (2002), σ. 33.

[11] Οι διά Χριστόν σαλοί ήταν οι κατ’ εξοχήν ανέστιοι άγιοι. Για την ανεστιότητα των Χριστιανών, βλ. ΤΣΑΜΗ Δ., Η διαλεκτική φύσις της διδασκαλίας Γρηγορίου του Θεολόγου, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 38 κ. εξ. Πρβλ. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΣΤ. “Η διά Χριστόν σαλότης, μαρτυρία και μαρτύριον”, Γρηγόριος ο Παλαμάς 744, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 960. Βλ. επίσης, ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗ ΣΤ. «Το μαρτύριον της σαλότητος», ο.π., σ. 364.

[12] Βλ. ΒΑΡΡΙΑ ΑΡ., Η ποιμαντική του “περιθωρίου”, Περιθωριακότητα και Εκκλησία, ο.π., σ. 370. Επίσης περισσότερα για την έννοια του “περιθωρίου” βλέπε την Εισαγωγή του ιδίου, σσ. 19-47.

[13] Βλ. ΤΣΑΜΗ Δ., Αγιολογία, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 151.

[14] Βλ. ΜΑΡΤΙΝΗ ΠΑΝ., Ο σαλός Αγ. Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο.π., σ. 26. Πρβλ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σσ. 502-503.

[15] Βλ. ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ ΙΩ., Ταρσώ η διά Χριστόν σαλή, ο.π., σσ. 97-98.

[16] ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ πρεσβυτέρου Κων/πόλεως, Βίος οσ. Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού, Αυγουστίνου Ιορδανίτου, σσ. 5, 32, 51, 53-54, 151. PG 111, στ. 636D, 677C-680A, 708A-C, 712AB. Πρβλ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σ. 144.

[17] Βλ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σσ. 144-145.

[18] Γενικότερα για την ενότητα αυτή βλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΧΡ., Η ελευθερία του ήθους, ο.π., σσ. 85-96.

[19] Βλ. ΓΚΟΡΑΪΝΩΦ ΕΙΡ., Οι διά Χριστόν Σαλοί, εκδ. Τήνος, χ.χ., σ. 218.

[20] Βλ. ΕΥΑΓΡΙΟΥ ΣΧΟΛΑΣΤΙΚΟΥ, Ἐκκλησιαστική Ἱστορία, τ. Α΄, κα΄, PG 86B΄, στ. 2480C- 2481B.

[21] Βλ. Βίος οσ. Ανδρέα, §ξ΄ (60), PG 111, στ. 701A, όπου ο όσιος αποτρέπει από τη σαλότητα τον δούλο του μαθητή του Επιφανίου: Οὐ δύνασαι ὑποφέρειν τοὺς ἱδρώτας καὶ τὰ σκάμματα τῆς ἀρετής ταύτης, ἐπειδὴ βιαστή ἐστιν ἡ ὁδός, καὶ ἀπείρου πόνου καὶ μόχθου. Πρβλ. Ο όσιος Ανδρέας ο διά Χριστόν σαλός, Ιερά Μονή Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2006, σσ. 74-76.

[22] Βλ. ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ (Μητροπ, Τρίκκης και Σταγών), Ανατολικός Ορθόδοξος Μοναχισμός κατά τα πατερικά κείμενα, ο.π., σ. 505.

[23] ΙΣΑΑΚ ΣΥΡΟΥ, Τα Ασκητικά, εκδ. Χ. Σπανός, Αθήνα 1895, σ. 105.

Αρχιμ. Παύλος Παπαδόπουλος

http://www.pemptousia.gr

.........................................................................